του Graham Allison*

Σαν σήμερα, πριν από εξήντα χρόνια, η 27η Οκτωβρίου 1962, ήταν η πιο σκοτεινή μέρα της πιο επικίνδυνης κρίσης στην ιστορία, σύμφωνα με τους ιστορικούς. Αν ξεσπούσε πόλεμος, θα μπορούσε να σήμαινε τον ακαριαίο θάνατο εκατοντάδων εκατομμυρίων ψυχών. Σε μια ήσυχη άκρη εκείνη την ημέρα, ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζον Κένεντι εκμυστηρεύτηκε στον αδερφό του Ρόμπερτ ότι πίστευε ότι οι πιθανότητες ότι αυτό θα κατέληγε σε πόλεμο ήταν 50-50. Τίποτα από όσα έχουν ανακαλύψει οι ιστορικοί από τότε δεν έχει καταφέρει να μειώσει αυτές τις πιθανότητες.

Εκείνη τη δωδέκατη ημέρα της 13ήμερης κρίσης, οι ΗΠΑ έφθασαν στο τέλμα. Δύο εβδομάδες νωρίτερα, όταν οι υπηρεσίες πληροφοριών των ΗΠΑ ανακάλυψαν ότι η ΕΣΣΔ προσπαθούσε να εγκαταστήσει πυρηνικούς πυραύλους μεσαίου και μέσου βεληνεκούς στη Κούβα, 90 μίλια από τις αμερικανικές ακτές, ο Κένεντι απάντησε επιβάλλοντας ναυτικό αποκλεισμό στο νησί. Αν και αυτό απέτρεψε επιτυχώς πρόσθετες αποστολές πυραύλων ή πυρηνικών κεφαλών στην Κούβα, δεν εμπόδισε τους Σοβιετικούς να στείλουν ήδη στο νησί πυραύλους που μπορούσαν να εκτοξευτούν εναντίον αμερικανικών πόλεων. Σε αυτό το τελευταίο σταυροδρόμι, εάν ο Νικίτα Χρουστσόφ δεν αναθεωρούσε αποσύροντας τους πυραύλους ή οι ΗΠΑ πραγματοποιούσαν αεροπορικές επιδρομές για να καταστρέψουν αμέσως τα όπλα, η σοβιετική πυρηνική βάση στην Κούβα θα γινόταν τετελεσμένο γεγονός.

Χάρη σε εκείνες τις μυστικές ηχογραφημένες συζητήσεις, μπορούμε να ακούσουμε τον πρόεδρο και τους συνεργάτες του να παλεύουν με επιλογές που ήξεραν ότι θα μπορούσαν να οδηγήσουν μέσα σε λίγες ώρες σε ανοιχτό πυρηνικό πόλεμο. Η 27η Οκτωβρίου ξεκίνησε με μια ομόφωνη σύσταση του ΓΕΕΘΑ στον Κένεντι να διατάξει άμεση αεροπορική επίθεση στους πυραύλους για να διασφαλιστεί ότι δεν θα μπορούσαν να επιτεθούν στην πατρίδα.

Αμέσως μετά, μυστική ενημερωτική έκθεση ανέφερε ότι ένα αμερικανικό κατασκοπευτικό αεροπλάνο U-2 είχε πετάξει εκτός πορείας και βρισκόταν τώρα πάνω από το σοβιετικό έδαφος. Θα μπορούσε ο Χρουστσόφ να σκεφτεί ότι ήταν μια τελευταία πτήση καταγραφής στόχων πριν από ένα πρώτο αμερικανικό χτύπημα. Αργότερα εκείνη την ημέρα, οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες ανέφεραν ότι ένα δεύτερο U-2 των ΗΠΑ που πετούσε πάνω από την Κούβα και τραβούσε φωτογραφίες πιθανών στόχων, καταρρίφθηκε από σοβιετικό πύραυλο εδάφους-αέρος στο νησί. Η σοβιετική αεράμυνα ήταν σε λειτουργία, ο Χρουστσόφ ήταν έτοιμος να τη χρησιμοποιήσει και πράγματι είχε ρίξει την πρώτη βολή.

Τις ώρες που ακολούθησαν, ο Κένεντι και οι συνεργάτες του διερεύνησαν πολλές επιλογές. Σε κάθε περίπτωση, τα μειονεκτήματα κάθε επιλογής φαινόταν να υπερτερούν των πλεονεκτημάτων. Κατά τη διάρκεια της ημέρας, η ομάδα γινόταν όλο και πιο απογοητευμένη, μπερδεμένη και ακόμη και εξοργισμένη. Στο τέλος μιας μαραθώνιας απογευματινής συνάντησης, ο Κένεντι πρότεινε σε όλους να κάνουν ένα διάλειμμα, να πάνε για δείπνο, να προσπαθήσουν να “καθαρίσουν” το κεφάλι τους και να ξανασυγκεντρωθούν αργότερα εκείνο το βράδυ για μια τελευταία σύσκεψη.

Σε εκείνο το διάλειμμα, επινόησε ένα μαγικό κοκτέιλ που παραμένει μια από τις πιο ασυνήθιστες πρωτοβουλίες στην ιστορία της διπλωματίας. Το «κοκτέιλ» περιείχε από μια δημόσια συμφωνία (απόσυρση σοβιετικών πυραύλων με δέσμευση των ΗΠΑ να μην εισβάλουν στο νησί), ένα μυστικό τελεσίγραφο (ο Χρουστσόφ θα έπρεπε να ανακοινώσει μέσα σε 24 ώρες ότι αποσύρει τους πυραύλους, ειδάλλως οι ΗΠΑ θα ενεργούσαν μονομερώς για να λύσουν το πρόβλημα) και ένα εξαιρετικά μυστικό «γλυκαντικό» (αν αποσυρθούν οι πύραυλοι, έξι μήνες μετά, οι πύραυλοι Jupiter των ΗΠΑ στην Τουρκία, τους οποίους ο Χρουστσόφ θεωρούσε κατά προσέγγιση ισοδύναμο των σοβιετικών πυραύλων στην Κούβα, θα είχαν αποσυρθεί).

Κατά ειρωνικό τρόπο, τη στιγμή που ο Ρόμπερτ Κένεντι ενημέρωνε τον Σοβιετικό πρεσβευτή στην Ουάσιγκτον για την πρόταση του Προέδρου Κένεντι, στη Μόσχα ο Χρουστσόφ είχε αποφασίσει να αποσύρει τους σοβιετικούς πυραύλους από την Κούβα χωρίς να ζητήσει καμία παραχώρηση για τους τουρκικούς πυραύλους. Αυτή ήταν λοιπόν μια «στιγμή Rashomon»—που θύμιζε την κλασική ιαπωνική ταινία σε σκηνοθεσία Κουροσάβα.

Καθώς ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν συνεχίζει να αυξάνει τα διακυβεύματα στον πόλεμό του εναντίον της Ουκρανίας, συμπεριλαμβανομένης της προσάρτησής των τεσσάρων επαρχιών της Ουκρανίας και της δήλωσης ότι η Ρωσία θα χρησιμοποιήσει το πυρηνικό της οπλοστάσιο, εάν χρειαστεί, για να υπερασπιστεί αυτή την επικράτεια μαζί με την υπόλοιπη «Μητέρα Ρωσία», σε πολλών τη μνήμη έρχονται τα γεγονότα προ 60 ετών. Όπως σημείωσε πρόσφατα ο Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν, «για πρώτη φορά μετά την κρίση των πυραύλων της Κούβας, έχουμε άμεση απειλή για τη χρήση πυρηνικών όπλων, εάν τα πράγματα συνεχίσουν στην πορεία που ακολουθούσαν».

Επομένως, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι μέλη της ομάδας εθνικής ασφάλειας του Μπάιντεν, καθώς και εξωτερικοί παρατηρητές αναρωτήθηκαν, τι θα έκανε ο Κένεντι. Σαφώς, η Ουκρανία δεν είναι Κούβα, ο Πούτιν δεν είναι ο Χρουστσόφ και το 2022 απέχει πολύ από το 1962.

Επιπλέον, η ιστορία δεν είναι ένα βιβλίο μαγειρικής με συνταγές που αν ακολουθηθούν με ακρίβεια μπορούν να φτιάξουν ένα σουφλέ. Παρόλα αυτά, η πολιτική δεξιοτεχνία του Κένεντι στην κρίση των πυραύλων παρέχει μια πλούσια πηγή ενδείξεων που μπορούν να βοηθήσουν να φωτιστεί η πρόκληση που αντιμετωπίζουν τώρα οι ΗΠΑ και οι επιλογές που κάνει ο Μπάιντεν.

Για λόγους συντομίας, αυτά μπορούν να συνοψιστούν σε τρεις ενέργειες (DO), δύο σημεία που πρέπει να αποφύγει κανείς (DON’T) και ένα «καθήκον»(imperative).

Τρείς ενέργειες (Do)

Πρώτον, πρέπει να αναγνωρίζεις τις δομικές πραγματικότητες των συνθηκών υπό τις οποίες εξελίσσεται η σύγκρουση. Οι δύο πρώτες διαστάσεις της πραγματικότητας αποτυπώθηκαν με τον καλύτερο τρόπο από το αγαπημένο ρητό του Ρόναλντ Ρίγκαν: «ένας πυρηνικός πόλεμος δεν μπορεί να κερδηθεί και δεν πρέπει ποτέ να διεξαχθεί». Μπορεί να είναι εύκολο να ισχυρίζεσαι ή να προστάζεις, αλλά είναι δύσκολο αυτά να τα εσωτερικεύσεις. Αντιμετωπίζοντας έναν πυρηνικό αντίπαλο που έχει ένα ισχυρό πυρηνικό οπλοστάσιο, ακόμη και όταν ο επιτιθέμενος μπορεί να καταστρέψει εντελώς τον εχθρό του, δεν μπορεί να αποτρέψει αντίποινα που καταστρέφει εντελώς τη δική του κοινωνία. Εάν στο τέλος ενός πυρηνικού πολέμου η χώρα του επιτιθέμενου έχει καταστραφεί, όπως έλεγε συχνά ο Ρίγκαν, «κανείς δεν μπορεί να το ονομάσει νίκη». Σύμφωνα με τα λόγια του Κένεντι: «Ο ολοκληρωτικός πόλεμος δεν έχει νόημα σε μια εποχή που οι μεγάλες δυνάμεις μπορούν να διατηρήσουν μεγάλες και σχετικά άτρωτες πυρηνικές δυνάμεις και να αρνηθούν να παραδοθούν χωρίς να καταφύγουν σε αυτές τις δυνάμεις».

Από αυτό προκύπτει η μεγάλη επιταγή του Ρήγκαν: ένας πυρηνικός πόλεμος δεν πρέπει ποτέ να διεξαχθεί. Το τι σημαίνει αυτό για τις σχέσεις μεταξύ σκληρών αντιπάλων το μάθαμε με τον πλέον οδυνηρό τρόπο στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Αν και ανταγωνίζονταν σθεναρά, και μάλιστα σκληρά με έναν αντίπαλο που τόσο ο Κένεντι όσο και ο Ρίγκαν πίστευαν ειλικρινά ότι ήταν κακός και τον οποίο προσπάθησαν να θάψουν δια παντώς, αναγνώρισαν ωστόσο την ανάγκη αυτοσυγκράτησης των ΗΠΑ, ώστε να αποφευχθεί ένας πυρηνικός πόλεμος που θα κατέστρεφε αυτό που τους ένοιαζε περισσότερο.

Δεύτερον, να προβάλετε την αμερικανική ισχύ και αποφασιστικότητα. Η επίδειξη δύναμης ξεκινά με λόγια, αλλά το πιο σημαντικό, απαιτεί πράξεις. Το 1962, οι ΗΠΑ είχαν ένα σημαντικό πλεονέκτημα έναντι της ΕΣΣΔ στα στρατηγικά πυρηνικά όπλα – γεγονός που υπογράμμισε ο Κένεντι ανακοινώνοντας εξαρχής ότι διέταξε τις αμερικανικές δυνάμεις να βρίσκονται σε υψηλότατο βαθμό ετοιμότητας (DEFCON 2, το υψηλότερο επίπεδο συναγερμού εκτός πολέμου). Επιπλέον, ο ναυτικός αποκλεισμός των ΗΠΑ και οι ορατές προετοιμασίες για μια μαζική αεροπορική επιδρομή υπογράμμισαν τη συντριπτική υπεροχή της Αμερικής στο κατώφλι της, εάν άρχιζε ο πόλεμος στην Κούβα.

Τρίτον, προσδιόρισε σαφώς τα ζωτικά συμφέροντα των ΗΠΑ και επικεντρώνεται σε στόχους που είναι ουσιαστικοί για την αντιμετώπιση της πρόκλησης. Για τον Κένεντι, αυτό σήμαινε την απόσυρση των πυραύλων από την Κούβα, αλλά ρητά δεν περιλάμβανε την ανατροπή του Κάστρο ή την εξάλειψη του σοβιετικού κράτους-μαριονέτα στο δυτικό ημισφαίριο.

Don’ t

Οι δύο «αποφυγές» (don’t) ξεκινούν με μια εντολή, να μην χρησιμοποιηθούν πυρηνικά όπλα, καθώς οποιαδήποτε χρήση πυρηνικών όπλων οδηγεί σε μια κλιμάκωση που οδηγεί και τα δύο μέρη σε έναν πυρηνικό πόλεμο μεγάλης κλίμακας που θα σήμαινε την καταστροφή των ΗΠΑ. Στα χρόνια μετά την κρίση, αυτό έχει εξελιχθεί σε αυτό που σήμερα ονομάζεται «πυρηνικό ταμπού».

Δεύτερον, μην διεξάγεις μια συμβατική στρατιωτική επίθεση που θα σκότωνε εκατοντάδες στρατεύματα του αντιπάλου, καθώς και αυτή θα πατούσε σε μια «κυλιόμενη σκάλα» που θα μπορούσε να οδηγήσει σε σύντομο χρονικό διάστημα στη χρήση πυρηνικών όπλων και πιθανό πυρηνικό πόλεμο.

Λιγότερο αναγνωρισμένο από το πυρηνικό ταμπού, αυτό το «μη πυρηνικό ταμπού» έμαθε αρχικά ο Χάρι Τρούμαν κατά τη διάρκεια του αποκλεισμού του Βερολίνου το 1948, όταν απέρριψε το σχέδιο του διοικητή του να στείλει αμερικανικές δυνάμεις για να πολεμήσουν στο Autobahn στο Βερολίνο. Αντίθετα, εφηύρε την αερογέφυρα του Βερολίνου. Αυτό έγινε ένα ισχυρό προηγούμενο για κάθε Αμερικανό πρόεδρο στη συνέχεια. Οι περισσότεροι από τους διαδόχους του αντιμετώπισαν μια πρόκληση στην οποία έπρεπε να διαλέξουν μεταξύ μιας επίθεσης που θα σκότωνε εκατοντάδες Σοβιετικούς ή Ρώσους στρατιώτες, από τη μια πλευρά, και να ζήσουν με ένα κατά τα άλλα απαράδεκτο αποτέλεσμα ή να βρουν κάποια εναλλακτική, από την άλλη. Σε κάθε περίπτωση, απέρριψαν την επιλογή επίθεσης. Κανείς δεν ήταν διατεθειμένος να διακινδυνεύσει την επιβίωση του έθνους για κάτι λιγότερο από ένα ζωτικό αμερικανικό εθνικό συμφέρον.

Το καθήκον

Τέλος, εκτός από τα DO και DON’T, υπάρχει μια επιταγή που απαιτεί στρατηγική φαντασία. Στην κρίση των πυραύλων, αυτό περιελάμβανε το μαγικό μείγμα δημόσιων, ιδιωτικών και υπερ-μυστικών συστατικών. Κατά την άποψη του Κέννεντι, αυτό ήταν το πιο σημαντικό μάθημα της Κρίσης των Πυραύλων για τους διαδόχους του. Όπως δήλωσε κατά τη διάρκεια μιας ομιλίας εξωτερικής πολιτικήςστο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο, μόλις πέντε μήνες πριν από τη δολοφονία του: «Πάνω απ’ όλα, ενώ υπερασπίζονται τα ζωτικά μας συμφέροντα, οι πυρηνικές δυνάμεις πρέπει να αποτρέψουν αντιπαραθέσεις που αναγκάζουν έναν αντίπαλο να επιλέξει ανάμεσα σε μια ταπεινωτική υποχώρηση και έναν πυρηνικό πόλεμο».

Στην τρέχουσα αντιπαράθεση με τον Πούτιν, οι ΗΠΑ είναι τυχερές που έχουν έναν έμπειρο Ψυχρό Πολεμιστή στο τιμόνι. Ο Μπάιντεν όχι μόνο έχει διαβάσει για το τι έκανε ο Κένεντι το 1962, αλλά θυμάται ότι έζησε αυτές τις μοιραίες μέρες. Έτσι, οι ομοιότητες μεταξύ των όσων έχει κάνει μέχρι τώρα, και που είναι πιθανό να κάνει στο δρόμο μπροστά δεν είναι τυχαίες.

* Ο Graham T. Allison είναι ο Καθηγητής Διακυβέρνησης στη Σχολή Διακυβέρνησης Τζον Φ. Κένεντι. Είναι ο πρώην διευθυντής του Belfer Center του Χάρβαρντ και ο συγγραφέας του Destined for War: Can America and China Escape Thucydides’s Trap?

Πηγή: National Interest